İnsanın
başına gelebilecek garip bir doğal afet desem aklınıza neler gelir?
30 kasım 1954 te Alabamada yaşayan bir kadın evinde kestirirken gökten düşen bir taş tarafından yaralandı. Bu kadın gökten düşen bir göktaşı tarafından vurulduğu belgelenen ilk kişi, idi. Daha sonra Osmanlı devlet arşivini inceleyen araştırmacılarımız daha önce Osmanlı’da Göktaşı çarpması sonucu ölümlü bir olaydan bahseden 3 adet tarihi el yazmasına ulaştıklarını açıkladılar. Bu el yazmaları da şu an Irak sınırları içerisinde kalan Süleymaniye’de yaşanmış 22 Ağustos 1888 tarihli bir olaya ait görgü tanıklarının ifadelerini içeriyor. Görgü tanıklarının ifadelerine göre gökten bir cisim hızla yaklaşıp gökyüzünde patlamış ve ortalığa 10 dakika boyunca yağmur gibi kaya parçaları saçılmış. Saçılan parçalar bir kişinin ölümüne bir kişinin de felç kalmasına yol açmış. Dönemin Süleymaniye valisi olayın yaşandığına ilişkin mektubu II. Abdulhamit’e göktaşının bir parçasını da ekleyerek göndermiş. Ancak bu göktaşı parçasının nerde olduğunu şu an bilmiyoruz.
Altay Bayatlı, Doc. Dr. Ozan Ünsalan
ve NASA kıdemli araştırmacısı Jenniskens tarafından hazırlanan bu bilimsel
makale bir göktaşı tarafından en erken ölüm ve yaralanma olayının kanıtı oldu
ve makale Meteoritics & Planetary Science’ adlı bilim dergisinde
yayımlandı.
Benim asıl merakımı çeken konu eğer
gerçekten 10 dakika boyunca gökten taş yağdıysa dönemin Osmanlı Halkı bunu
nasıl yorumladı? 1888 yılında yaşanan bu göktaşı felaketinin sebebini neye
bağladılar? 1888 yılından çok daha önce 1575li yıllarda, Saraya müneccim başı
olarak atanmış olan Takiyüddin, İstanbulda bir rasathane kurdurmuştu. Bu
Osmanlının medreselerden bağımsız ilk
rasathanesiydi. Ancak 1580 yılında topa tutularak yıktırıldı. Sebebi ise o
dönemde yaşanan bir kuyruklu yıldızın gökyüzünde belirmesi ve salgın
hastalıkların baş göstermesi. Evet halk kuyruklu yıldızı görmenin ve salgın
hastalıkların suçunu, kurulan bu rasathaneye attı. Bazı rivayetlere göre
takiyüddin’in rasathaneden meleklerin bacaklarına baktığı için Dünyaya
felaketler geldiği öne sürülerek yıkıldığı söylenir. Bunun doğru olduğunu düşünmüyorum çünkü bir Müslüman hiç bir şey bilmese bile en azından meleklerin cinsiyetinin olmadığını
bilir, bilsin yani. Ama bu düşüncem böyle bir rivayetin olmadığını kanıtlamaz.
Takiyüddin, kendisi ile aynı zamanda
yaşamış Danimarkalı gök bilimci ve aynı zamanda adının telaffuzunu bilmediğim
Tycho Brahe ile neredeyse aynı gözlemleri yapmışlar. Daha sonra Osmanlıdaki
rasathane yıkıldığı için gök bilim çalışmaları duraksamış, avrupada ise Tycho
Brahe’den sonra Kepler çalışmalarına devam etmiştir. Hani şu uzay teleskobuna
adını veren kepler. Kepler diyince muhtemelen bu uzay teleskobu sayesinde ismi
duyunca yabancılık çekmediniz. Ama Taküyiddini duyunca muhtemelen garipsediniz.
Oysa taküyiddin adını alan bir şey var. Bir ramazan programı. Geçtiğimiz
yıllarda bir kanalda Taküyiddinin gözlemevi adında bir ramazan programı
sunuldu. Harika değil mi! Hiç yoktan iyi.
Aslında sanırım bu konuda Tycho
Brahe daha şanslıydı çünkü II. Frederick tarafından destekleniyor ve
korunuyordu. Zaten II. Frederick’in ölümünden sonra onun da işleri eskisi kadar
yolunda gitmedi. Ama en azından bilimsel kayıtlarını ve araçlarını asistanı
Keplere bırakmıştı.
Osmanlıda ise ikinci rasathane
birincisi yıkıldıktan yaklaşık 300 yıl sonra, 1868 yılında kuruldu. Bu günkü
bildiğimiz Kandilli Rasathanesi. O da
zaten başlangıçta hava durumlarını incelemek için kuruldu.
İkinci
sorumuza gelelim. İnsanlığın başına gelebilecek garip bir doğal afet desem
aklınıza neler gelir? Bi virüs salgını? Doğalsa evet tabii olabilir. Dünyaya
göktaşı çarpması?
Bir göktaşı insanı yaralayabildiği gibi insanlığı yokta edebilir. Muhtemelen dinazorları yok ettiği gibi. Yani gökten bir avuç kadar göktaşı Dünyaya çarpabileceği gibi, kilometrelerce çapta bir göktaşı da çarpabilir. Bunun bir garantisi yok. Mesela Meksika körfezide bulunan Chicxulub kraterinin, dinozorları yok eden göktaşının kalıntıları olduğu tahmin ediliyor. Bundan 65 milyon yıl önce düşen bu gök taşının çapı ise 12 km. İdi. Bilim adamları ise tekrar böyle bir tehditle karşılaşılırsa, mücadele etmek için çalışmalar yapıyorlar.
Aslında göktaşlarının insanlığa
sürekli zararı dokunacak diye bir şey yok. Mesela 2015 yılında Bingöl’ün
Sarıçiçek köyüne bir meteor düştü. Ölen ya da yaralanan olmadı. Aksine köyün
meteor cirosu 1 milyon lirayı geçti. Köylüler yerlere saçılan meteor
parçalarını toplayarak bir gramını ortalama 40 dolardan çeşitli ülkelerden
gelen araştırmacılara sattılar.
Asteroidler gezegen olamayacak
kadar küçük kaya parçalarıdır. Daha küçük asteroidlere meteoroid denir.
Dünyanın atmosferine girdiklerinde meteor olurlar. Dünyaya çarparsa meteorit olarak
adlandırılırlar. Tabi bu söylediklerim özet ve kısa bilgiler. Bazı özel
durumlar da olabilir. Nasaya göre yılda yaklaşık bir kez otomobil büyüklüğünde
bir asteroid Dünya atmosferine çarpar ve yüzeye ulaşmadan önce yanar. Ancak bu
yanma bile dünya üzerinde büyük hasarlara sebep olabilir. Örneğin 1908 yılında
Sibirya’da Tunguska nehri civarında çok şiddetli bir patlama meydana gelmişti.
30 Haziran sabahı saat yedi sularında dehşet verici bir patlama meydana geldi.
Yaklaşık 500.000 dönümlük yani yaklaşık 2000km karelik orman arazisi yok oldu.
Şans eseri patlamada ölen olmadı çünkü yerleşim yerine çok uzak bir alandaydı.
1927 yılında olayın yaşandığı yere gidilme kararı alındı ve Rus bilim insanları
yola çıktı. Gittiklerinde ise herhangi bir krater izine rastlamadılar. Sonra tabi halk arasında hemen teoriler ağızdan ağıza
dolaşmaya başladı. Yok Nikola Tesla yaptı, yok uzaylılar bizi kurtardı falan.
Aslında olabilir çünkü bu olayın gizemi hala çözülemedi. Ama bence mantıklı olan iki şey var.
Birincisi bir kuyruklu yıldız Dünya atmosferinde yanarak Dünyaya çarpmadan yok
oldu. Bu mümkün çünkü kuyruklu yıldızlar büyük oranda buz ve kozmik tozlardan
oluşurlar. Hatta kuyruklu yıldızlara buzlu çamur topu da denir. Atmosfere
girince sürtünmeden dolayı buharlaşmış olabilir. İkinci olarak yüzlerce
kilometre çapında bir meteor atmosfere girince patlamış ve dünyaya minik
parçalarını bırakmış olabilir.
Peki Tunguska’da patlayan bu meteor bir şehirin bulunduğu yerde patlasaydı ne olurdu? Bu denli güçlükte bir patlama değil ama tekrar Rusyaya bi bakalım. 2013 yılında 17 metre genişliğinde bir meteor, Rusya’nın Chelyabinsk bölgesinde patladı. Saatte yaklaşık 60.000km hızla hareket eden bu meteor parlak bir ateş topuna dönüşerek yerden onlarca kilometre yüksekte patladı. Patlamanın yaydığı şok dalgasının etkisiyle pencereler parçalandı, bazı binalar zarar gördü. Oysa patlamayla açığa çıkan enerjinin tamamına yakını, atmosfer tarafından emilmişti. Çelyabinsk meteoru Tunguska olayından sonra Dünya atmosferine giren en büyük cisim oldu. Ve o kendini gökyüzünde belli edene kadar öyle bir göktaşının atmosferde belireceğinden kimsenin haberi yoktu. Aslında ondan 16 saat sonra yaklaşacak olan 2012DA14 adlı meteorun varlığı biliniyordu ve o da yeryüzünün 27.700km üstünden geçecekti. Öyle de oldu ama Çelyabinsk meteoru hiç hesapta yoktu. Varlığı tespit edilebilen meteorlar olduğu gibi tespit edilemeyen meteorlar da oluyor. ABD de bulunan sensörler 1988 yılından beri uzaydaki bu alev toplarının yerlerini tespit etmek için çalışıyorlar. 1988 yılından beri tespit edilen alev toplarını inceleyebileceğiniz bir site bile var. Hatta nasanın internet sitesine girerseniz girdiğiniz anın 3 hafta öncesine kadar kaydedilmiş alev toplarının video görüntülerine de ulaşabilirsiniz.
Rusyada yaşanan bu meteor olayının
ardından ABD li yetkililer gelecekte yaşanacak olası tehlike durumunda neler
yapılabileceğini öğrenmek için NASA’dan teknolojileri ve yapabileceği
operasyonlar hakkında bilgi istedi. Açık oturum diyebileceğimiz bu program 2013
yılında bir TV kanalından yayınlandı.
Dünyaya büyük zararlar verecek
göktaşı tehlikesi şu anda görülmüyor. Ama böyle bir tehditle karşılaşırsak
yapabileceğimiz birkaç şey var:
Gravity tractor yani yerçekimi
traktörü planı. Bir uzay aracı asteroidin yanına gidip asteroidi kendine doğru
çekerek yönünü Dünyadan saptırılabilir.
Bir başka düşünce asteroidin yüzeyin
bir kısmını parçalamak için lazer kullanmak. Tabi böyle bir lazer değil
Ya da farklı olarak bir uzay aracı
fırlatılır ve bu araç dünyaya yaklaşan
meteorla çarpışarak rotasından saptırılabilir. NASA Dünyayı tehdit
edecek olası meteorların rotasını saptırmak için bu proje üzerinde çalışıyor.
İsmine de DART adı verilmiş. Double Asteroid Redirection Test. Yani İkiz asteroid
yönlendirme testi. Gezegenimizi savunma amaçlı çalışmalarına başlanan bu test,
meteorun kinetik enerjisini kullanarak rotasını saptıracak ve Dünyayı tehdit
edecek göktaşının rotasını değiştirecek. Yalnız test diyoruz çünkü hala
denenmedi. DART 2021 yılında spaceX’in Falcon 9 roketi ile fırlatılacak. Bir
yıldan fazla süren yolculuktan sonra Didymos ikiz asteroidi Dünya’ya 11 milyon
kilometre mesafede kaldığında DART görevini gerçekleştirecek. 2022’nin eylül
ayında Didymos ikiz asteroidinden küçük olanın rotasını saptırmayı deneyecek. Öyle küçük dediğime bakmayın. Didymos A nın yani büyük olanın
çapı 780 metre iken küçük olanın yani rotası değiştirilecek olan Didymos B
asteroidinin çapı 160 metre. Yani yaklaşık mısır piramidiyle benzer büyüklükte.
Aslında bu ikiz asteroidin 2123
yılına kadar dünyaya yaklaşması beklenmiyor. Zaten amaçta ilerde böyle bir
tehdit ile karşılaşırsak, önceden tecrübe kazanılmış olmasını sağlamak.
Ancak bu görevler öyle filmlerdeki gibi dünyaya dev gök taşı çarpmasına 2-3 hafta kala yapılamaz. Zaten 2022 yılında Didymos B asteroidini saptırmayı “denemek” için yıllar önceden çalışmaya başladık. Eğer şanslıysak dev bir meteoroidin dünyaya çarpmasından onlarca yıl önce onu farkeder ve kurtulmaya çalışırız. Eğer onu farkettiğimizde çok geç olursa, 2013 yılında tıpkı Rusyadaki gibi tüm dünya koşturmacasına devam ederken dev bir meteor gelir ve Dünyayı yok eder.
21° 16' 39.882" N 89° 30' 4.277" W Chicxulup
KAYNAKÇA
https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/maps.13469 -> göktaşının neden olduğu ilk ölüm makale
https://www.youtube.com/watch?v=s2Z_XlEM984 -> sarıçiçek/BİNGÖL meteor
https://www.researchgate.net/publication/340829362_Earliest_evidence_of_a_death_and_injury_by_a_meteorite -> Bir göktaşının neden olduğu ölüm ve yaralanmanın en eski kanıtı makale
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/13207 -> takiyüddin rasathanesi
https://ileriseviye.wordpress.com/2006/01/31/takiyuddin-tyco-brahe-ve-osmanlinin-astronomi-ile-imtihani/ -> Takiyüddin, Tyco Brahe ve Osmanlı'nın Astronomi ile İmtihanı
https://cneos.jpl.nasa.gov/fireballs/ -> ABD sensörlerinin fireball tespitleri 1988
https://fireballs.ndc.nasa.gov/ -> NASA fireball
https://evrimagaci.org/asteroid-meteoroid-meteor-meteorit-ve-kuyruklu-yildiz-arasindaki-fark-ne-8221 -> Gök cisimleri sınıflandırması
https://www.jpl.nasa.gov/asteroidwatch/ -> Dünyada en yakın geçecek sıradaki 5 gök taşı
https://www.nasa.gov/mission_pages/asteroids/news/asteroid20130215.html -> 2012DA14 asteroidi NASA
https://www.c-span.org/video/?311602-1/threats-asteroids-meteors -> Meteorlardan gelen tehditler TV programı NASA
https://www.nasa.gov/content/asteroid-grand-challenge/mitigate/gravity-tractor -> Gravity Tractor
https://www.nasa.gov/planetarydefense/dart -> DART
Yorumlar
Yorum Gönder